ائمه اربعه

توكل...

هم اكنون در رابطه با توكل به خدا سخن خواهیم گفت. عبادتی كاملاً قلبی كه فقط به‌وسیله‌ی قلب انجام می‌گیرد. مردم برداشت نادرستی از این عبادت دارند، آن‌چه به ذهن مردم خطور می‌كند، آن است كه دارو نخورد! كار نكند! خوب درس نخواند! و بگوید: من به خدا توكل كرده‌ام. من دعا می‌كنم. چنین برداشتی اشتباه است.

پیش از شروع جلسه و صحبت در رابطه با ارزش توكل می‌گویم كه چنین فهم و دركی اشتباه است، چرا؟ چون توكل عبادتی قلبی است و هیچ ربطی به اعضای بدن ندارد.

به اعضای بدن ربطی ندارد، یعنی چه؟

یعنی تو با اعضایت ـ دست، پا، زبان و همه‌ی اعضا ـ سعی و تلاش می‌كنی، گویی كه هیچ توكلی وجود ندارد، همه‌ی اعضا با منتهای قدرت و توان كار می‌كند. قلب طوری عمل می‌كند كه گویی هیچ عضوی وجود ندارد، قلب هیچ ارتباطی با اسباب ندارد و فقط به خداوند یگانه متصل است، ولی اعضا شب و روز از اسباب استفاده می‌كند، بنابراین كار می‌كند، دارو می‌خورد، درس می‌خواند، سر جلسه‌ی امتحان حضور می‌یابد، به دنبال چیزی كه برایش مفید است می‌رود و در پی مصلحتش است.

دختر به شدت جوانی را كه به خواستگاریش آمده است، می‌خواهد و چیزی به عنوان «من به خدا توكل دارم.» وجود ندارد ‌و در رابطه با خواستگاری كه آمده پرس و جو نمی‌كنم، چون او ظاهراً شخصی متدین است، توكلم بر خداست، او هرگز مرا رها نمی‌كند! این اشتباه است، تو توكل را نفهمیده‌ای.

توكل آن است كه با اعضایت از اسباب استفاده كنی و دل به اسباب نبندی. توكل از واژه‌ی «وكیل» گرفته شده که یكی از نام‌های نیك خداوند است، وكیل یعنی چه؟ می‌خواهیم كمی ‌با وكیل زندگی كنیم.

وكیل كسی است كه با احسان و نیكی‌اش به امور بندگانش می‌پردازد، با احسانش به همه‌ی امور بندگانش رسیدگی می‌كند. پس هرگز باعث نابودی آنان نشده و هرگز آنان را به بدی و شر تحویل نمی‌دهد، بلكه آنان را به سوی مصلحتشان سوق می‌دهد، وكیل یكی از نام‌های پروردگار است، این كه تو راه درستی را در زندگیت در پیش بگیری، مسئوولیت اوست و در این راه به تو كمك می‌كند و هرگز تو را تسلیم شر و بدی نمی‌نماید، تو را به سوی خیر و خوبی رهنمون می‌سازد، وكیل كسی است كه تو را به سوی آن‌چه به نفع و مصلحت توست سوق می‌دهد، به همین خاطر رسول‌الله را می‌بینی كه به درگاه خداوند این چنین دعا كرده و می‌فرماید: «لَبَّیكَ وَسَعدَیكَ وَالخَیرُ فِی یَدَیكَ وَالشَّرُّ لَیسَ إلَیكَ»[1].

من مسأله‌ای عجیب و حیرت‌انگیز را به شما می‌گویم تا به وسیله‌ی آن مفهوم وكیل را هر چه بهتر دریابید. گاهی اوقات در زندگی ما مشكلاتی پیش می‌آید و جامعه‌ی كنونی ما به خاطر مشكلات بی‌شماری از قبیل: كمی رزق و روزی، فرزندان معتاد به مواد مخدر یا فرزندان سركش و نافرمان و. . . به این نام خدا یعنی وكیل و نیز توكل كه در رابطه با آن سخن خواهیم گفت، نیاز مبرم دارد.

دنیا در برابر جوانی كه فارغ التحصیل شده تیره و تار است، دیگری نمی‌تواند ازدواج كند، دیگری از ازدواجش و مشكلات بسیار بزرگ و پیچیده رنج می‌برد، در این اوضاع و احوال به چه چیزی احتیاج داری؟ نیازمند اعتماد به وكیل هستی، نیازمند شناخت وكیل، دوست داشتن وكیل، پناه بردن به وكیل و توكل بر او هستی.

به همین خاطر برادرانم! وقتی خداوند سبحان راهی در برابر انسان می‌بندد، شش یا هفت راه دیگر در برابرش می‌گشاید، در حالی‌كه تو با جهالت و نادانی‌ات می‌گویی: خدایا! چرا این راه را بر من بستی؟ ولی گاهی اوقات خداوند یك راه را بر تو می‌بندد تا راه‌های دیگری را در برابرت بگشاید، تا ببینی زمانی که دنیا در برابرت تیره و تار شده است، بدان كه آن وكیل تو را رها نمی‌كند، بدان كه آن وكیل راه‌های دیگری را که موجب رضایت و خوشبختی تو می‌گردد، در برابرت می‌گشاید.

در این رابطه مثالی بسیار زیبا می‌آورم، ما همه این مثال را دیده‌ایم و آن را تجربه نموده‌ایم. در این مسأله خوب بیندیش، جنین در شكم مادر، فقط از یك روش تغذیه می‌شود، به وسیله‌ی خون و این غذا از طریق ناف كه به جنین متصل است، به او می‌رسد، وقتی جنین به دنیا می‌آید، نوزاد گریه می‌كند. چرا! زیرا او آن روشی را كه به آن عادت كرده بود از دست داده است و نمی‌داند كه خداوند از روی رحمت و مهربانیش دو راه دیگر جهت تغذیه برایش فرستاده است، دو سینه‌ی مادر، و غذا را از خون به شیر خالص و خوشمزه‌ی پر خاصیت تبدیل نموده است.

هنگامی‌كه از شیر گرفته می‌شود، گریه می‌كند، زیرا راهی را كه به آن عادت كرده بود ـ دو سینه‌ی مادر ـ از دست خواهد داد، در این‌جاست كه خداوند چهار راه جهت تغذیه در برابرش می‌گشاید. دو غذا و دو نوشیدنی، دو غذا كه شامل گیاه و گوشت و دو نوشیدنی كه شامل ‌آب و شیر است، بعد از این كه یك راه بود، تبدیل شد به دو راه و سپس چهار راه.

وقتی مرگ به سراغش می‌آید می‌گرید، چون این راه نیز بر او بسته می‌شود، پس اگر بنده‌ای صالح و نیكوكار باشد هشت در از دروازه‌های بهشت به رویش گشوده می‌شود، حالا وكیل را شناختی! او هرگز بنده را به شر و بدی نمی‌سپارد، بلكه او را یاری می‌كند، ولی انسان از روی جهل و نادانیش می‌پرسد: خدایا! چرا چنین كردی؟ چرا راهی را كه دوست داشتم و به آن عادت كرده بودم، بر من بستی؟ چرا رزق و روزی را از من باز داشتی؟ در حالی‌كه آن وكیل آن‌چه را مفیدتر و سودمندتر است برایش مهیا می‌نماید، ولی تو به خاطر ناآگاهی از مصالحت گمان می‌كنی كه خداوند خیر و بركت را از تو دریغ می‌كند.

جنینی كه به وسیله‌ی خون تغذیه می‌كند، وقتی به دنیا می‌آید گریه می‌كند، اما خداوند دو سینه‌ی مادر را برایش قرار می‌دهد تا از آن شیر بنوشد، وقتی از شیر گرفته می‌شود گریه می‌كند، ولی خداوند چهار راه در برابرش قرار می‌دهد: گیاه، حیوانات، شیر و آب و وقتی می‌میرد گریه می‌كند و خداوند از روی رحمتش ـ اگر شخصی صالح و شایسته باشد ـ هشت راه در برابرش می‌گشاید، دروازه‌های هشت‌گانه‌ی بهشت. چیزی را از تو منع می‌نماید، به خاطر سلامتی و عافیتت تو را مبتلا می‌كند، به خاطر پاكی و صفایت تو را امتحان می‌کند و به خاطر برگزیدن بهشت برایت، تو را از دنیا می‌برد، سبحان الله، آیا ما خدا را این‌گونه می‌شناسیم یا نه! این همان وكیل است.

پس چرا بر خداوند توكل نمی‌كنیم؟ به وسعت فرمانروایی‌اش بنگرید تا بدانید آیا بر او توكل می‌كنید یا نه؟ بیایید لحظاتی را با آیات سپری كنیم، به ملك و تسلط پروردگار بر زمام همه‌ی امور در تمام جهان خوب بنگرید تا بدانید باید بر او توكل كنیم یا نه!

خداوند ـ تبارك و تعالی ـ می‌فرماید:

«قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِی الْمُلْكَ مَن تَشَاء وَتَنزِعُ الْمُلْكَ مِمَّن تَشَاء وَتُعِزُّ مَن تَشَاء وَتُذِلُّ مَن تَشَاء بِیَدِكَ الْخَیْرُ إِنَّكَ عَلَىَ كُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» (آل‌عمران/26).

(بگو: پروردگارا! ای همه چیز از آن تو! تو هر که را بخواهی حکومت و دارایی می‌بخشی و از هرکه بخواهی حکومت و دارایی را بازپس می‌گیری و هر کس را بخواهی عزت و قدرت می‌دهی و هر کس را بخواهی خوار می‌داری، خوبی در دست تو است و بی‌گمان تو بر هر چیزی توانایی.)

من از شما می‌خواهم تا این سخنان را با قلب‌هایتان بشنوید نه با گوش‌هایتان، بعد از این سخنان آیا به مردم پناه می‌بریم؟! آیا فقیر به فقیر دیگری وابسته می‌شود؟! آیا كسی که خود چیزی ندارد، از فقیر و ندار دیگری درخواست می‌كند یا به كسی كه همه چیز در دست اوست، پناه می‌برد؟! چگونه به مردم پناهنده می‌شویم و می‌گوییم فلانی تنها كسی است كه می‌تواند ما را نجات دهد؟ یقین به خداوند كجاست؟ توكل قلبت بر خداوند یكتا كجاست؟ این ذات وكیل از چه جایگاهی در زندگی تو برخوردار است؟

خداوند ـ تبارك و تعالی ـ می‌فرماید:

«قُلْ مَن یَكْلَؤُكُم بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ مِنَ الرَّحْمَنِ» (انبیا/42).

(بگو: چه کسی می‌تواند شما را در شب و روز از خداوند مهربان محفوظ و مصون بدارد؟!)

چه كسی به جز خدا شب و روز از شما محافظت می‌كند؟ تو در تمام طول روز معصیت می‌كنی در حالی‌كه او از شب تا صبح از تو محافظت و نگهداری می‌كند. برادرانم! آیا فراموش كرده‌ای كه چه كسی در رختخواب از تو محافظت می‌كند؟ پدرت، مادرت یا كلید اتاق! یا خداوند ـ تبارك و تعالی ـ آن خدای وكیل؟!

خداوند متعال می‌فرماید:

«قُلْ مَن بِیَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَیْءٍ وَهُوَ یُجِیرُ وَلَا یُجَارُ عَلَیْهِ» (مؤمنون/88).

(بگو: فرماندهی بزرگ همه چیز در دست چه کسی است، کسی که پناه می‌هد و کسی را از او پناهی نیست.)

ملكوت همه چیز در دست كیست؟ رزق و روزی تو در دست چه كسی است؟ فایده و منفعت تو در دست كیست؟!

رسول‌الله (ص) می‌فرماید:

«إِنَّ أَحَدَكُمْ یُجْمَعُ خَلقهُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَرْبَعِینَ یَوْمًا نُطفَةً، ثُمَّ یَكُونُ عَلَقَةً مِثْلَ ذَلِكَ، ثُمَّ یَكُونُ مُضْغَةً مِثْلَ ذَلِكَ، ثُمَّ یُرسَلُ إِلَیْهِ المَلكَ فَیَنفَخُ فِیهِ الرُّوحَ وَیؤمَرُ بِأَرْبَعِ كَلِمَاتٍ بِكتب رِزقِهِ وَأَجَلِهِ وَعَمَلِهِ وَشَقِیٌّ أَوْ سَعِیدٌ»[2].

(خلقت هر یك از شما در شكم مادرش تا چهل روز به صورت نطفه است، سپس تا همان اندازه خون‌پاره است، سپس تا همان اندازه پاره گوشت است، سپس خداوند فرشته‌ای را به سوی وی می‌فرستد تا روح را در او بدمد و فرمان ثبت چهار چیز درباره‌ی او صادر گردد: نوشتن روزی‌اش، اجلش، كردارش و این‌كه بدبخت است یا خوشبخت.)

زمام همه‌ی امورت به دست كیست؟ به چه كسی پناه می‌بری؟ قلبت به خاطر چه كسی می‌تپد؟ آیا به خاطر مردم و دنیا می‌تپد؟ آیا اكنون توكل می‌كنیم یا نه!

به این فرمایش پروردگار متعال خوب بیندیش كه می‌فرماید:

«قُل لِّلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ یَهْدِی مَن یَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ» (بقره/142).

(بگو: خاور و باختر از آن خداست، هر که را بخواهد به راه راست رهبری می‌کند.)

آیا از گمراهی و ضلالت هراسانی؟! به چه كسی پناه می‌بری؟! به چه كسی می‌گویی: به من بده! به چه كسی می‌گویی: من از بازگشت به گمراهی می‌ترسم! می‌ترسم كه دوباره مرتكب گناه شوم! می‌ترسم كه حجاب را ترك كنم! می‌ترسم در مسجد نماز نخوانم! به چه كسی پناه می‌بری؟! به آن وكیل پناهنده می‌شوی: «بگو: خاور و باختر از آن خداست، هر که را بخواهد به راه راست رهبری می‌کند.»

«قُل لِّمَن مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُل لِلّهِ» (انعام/12).

(بگو: آن‌چه در آسمان‌ها و زمین است از آن کیست؟ بگو: از آن الله است.)

آیا گسترش و وسعت مالكیت پروردگار را احساس می‌كنی؟! چه كسی صاحب آسمان‌ها و زمین است، چه كسی؟ خداوند، خداوند یكتا و وكیل.

پروردگار می‌فرماید: ««قُلْ أَرَأَیْتُمْ» (بگو: به من بگویید.) همراه من خوب بیندیشید:

«قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللّهُ سَمْعَكُمْ وَأَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُم مَّنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللّهِ یَأْتِیكُم بِهِ» (انعام/46).

(بگو: به من بگویید که اگر خداوند گوش و چشم‌هایتان را بگیرد و بر دل‌هایتان مهر نهد غیر از الله خدایی هست که آن‌ها را به شما برگرداند؟)

كیست؟ اگر او همه‌ی نعمت‌هایی را كه به تو ارزانی داشته است، از تو بستاند، چه كسی آن‌ها را به تو باز می‌گرداند؟ چه كسی غیر از وكیل. اكنون آیا به او توكل می‌كنی یا نه؟ به او پناه می‌بری یا نه؟ تسلیم او می‌شوی یا نه؟ الله تعالی می‌فرماید:

«قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَن یَبْعَثَ عَلَیْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ» (انعام/65).

(بگو: خدا می‌تواند عذاب بزرگی از بالای سرتان و یا از زیر پاهایتان بر شما بگمارد.)

چه كسی می‌تواند شما را به مصیبت‌ها و گرفتاری‌ها مبتلا سازد؟ چه كسی آن را برطرف می‌سازد؟!

الله تعالی می‌فرماید:

«قُلْ هَلْ مِن شُرَكَآئِكُم». كسانی كه به آنان پناه برده می‌شود، فلانی مرا دریاب! فلانی به دادم برس! وابستگی به اهل دنیا:

«قُلْ هَلْ مِن شُرَكَآئِكُم مَّن یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ قُلِ اللّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ» (یونس/34).

(بگو: آیا از این انبازان و شریکان شما کسی هست که آفرینش را آغاز کند و بار دیگر آن آفرینش را از سر گیرد؟ بگو: تنها خداست که آفرینش را آغاز می‌کند و سپس بار دیگر آن را از سر می‌گیرد، پس [از حق‏] به كجا بر گردانده می‏شوید؟.)

خداوند ـ تبارك وتعالی ـ می‌فرماید:

«قُلْ مَن یُنَجِّیكُم مِّن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ» (انعام/63).

(بگو: چه کسی شما را از تاریکی‌های خشکی و دریا رهایی می‌بخشد؟)

این پرسش‌ها برای ما مطرح می‌شود و ما را مورد خطاب قرار می‌دهد؛ زمام امور به دست چه كسی است؟ كیست كه شما را یاری می‌دهد؟ به چه كسی پناه می‌برید؟ قلبت وابسته به چه كسی است؟ عبادتی قلبی كه هیچ ارتباطی با دیگر اعضا ندارد، تو از اسباب استفاده می‌كنی، درس می‌خوانی تا موفق شوی، شب و روز به دنبال كار می‌گردی، ولی قلبت یقین دارد كه فلان شخص نیست که كاری برای تو پیدا می‌كند، چرا كه خداوند است كه به من رزق و روزی خواهد داد، اوست كه اسباب ازدواج مرا مهیا خواهد ساخت و اوست كه مرا خوشبخت خواهد كرد، زیرا همه چیز در دست اوست و من نیز مال او هستم، از آن او هستم، وكیل.

[1] ـ مسلم، 771، أبوداوود 760 و أحمد، 805 از علی بن أبی طالب (رض).

[2] ـ بخاری، 3208 ومسلم، 2643 از عبدالله بن مسعود (رض).